“Khác với những đứa trẻ cùng trang lứa, Jenny ngồi lặng lẽ trong phòng tư vấn, khuôn mặt đăm chiêu, mắt nhìn xa xăm. Mẹ em là người đưa em tới buổi gặp gỡ này. […] Dù thường né tránh ánh nhìn của tôi, nhưng em trả lời rõ ràng từng câu hỏi về gia đình, những trăn trở mà mẹ em và chính em đang đối mặt. Có những lúc tôi buộc phải nhắc nhở chính mình rằng, người đang ngồi trước mặt mình chỉ mới 7 tuổi, không phải một phụ nữ trưởng thành.”
Câu chuyện mở đầu này được trích từ cuốn “Lost Childhoods: The Plight of the Parentified Child” của tác giả Gregor Jurkovic – nơi ông ghi lại hành trình tiếp cận và thấu hiểu những đứa trẻ như Jenny: những đứa trẻ bị đặt vào vai trò người lớn trong chính gia đình của mình.
Khi trẻ em bị giao vai trò làm cha, làm mẹ
Thuật ngữ “parental child” – đứa trẻ đảm nhiệm vai trò của người làm cha, mẹ trong nhà – được giới thiệu lần đầu bởi Minuchin và các cộng sự, để chỉ những trường hợp trẻ em phải gánh trách nhiệm vốn thuộc về người lớn.
Đến năm 1973, Boszormenyi-Nagy và Spark tiếp tục phát triển khái niệm này qua từ “parentification” – tức hiện tượng trẻ em bị mong đợi sẽ thay cha mẹ thực hiện những nhiệm vụ của người lớn trong hệ thống gia đình.
Hai hình thức chính của hiện tượng này bao gồm:
- Đảo ngược vai trò theo hướng cha mẹ: Trẻ phải chăm sóc, che chở cho chính cha mẹ của mình.
- Đảo ngược vai trò theo hướng người bạn đời: Trẻ trở thành người an ủi cảm xúc, thậm chí bị đối xử như một người đồng hành tinh thần (hoặc tệ hơn) với phụ huynh.
Dù ở hình thức nào, cả hai đều xóa nhòa ranh giới giữa các thế hệ – vốn là nền tảng để đảm bảo sự phát triển khỏe mạnh của từng thành viên trong gia đình.
Những hoàn cảnh dẫn đến “sự đảo vai” này
Hiện tượng trẻ bị phụ huynh hóa thường xuất hiện trong những gia đình gặp khó khăn về mặt chức năng: có người nghiện ngập, cha mẹ ly thân, một thành viên mắc bệnh mãn tính hoặc điều kiện tài chính thiếu thốn.
Trẻ, trong bối cảnh ấy, trở thành người gánh vác trách nhiệm chăm sóc – từ việc nấu ăn, dọn dẹp, đến việc hỗ trợ về mặt cảm xúc cho cha mẹ hoặc anh chị em.
Jurkovic đã chỉ ra một số dấu hiệu giúp nhận biết tình trạng phụ huynh hóa ở trẻ:
- Vai trò rõ ràng: Trẻ thể hiện hành vi chăm sóc, đảm đang một cách quá mức so với tuổi.
- Loại nhiệm vụ: Có hai dạng – công cụ (vật chất, thể chất) và cảm xúc (an ủi, làm bạn, hòa giải).
- Đối tượng chăm sóc: Trẻ chăm lo cho ai? Một thành viên, toàn bộ gia đình hay thay thế cả cha lẫn mẹ?
- Mức độ phù hợp với độ tuổi: Càng nhỏ tuổi, trách nhiệm càng nặng nề thì mức độ phụ huynh hóa càng cao.
Các yếu tố góp phần hình thành trạng thái này
1. Tính cách cá nhân
Một số đứa trẻ từ nhỏ đã có xu hướng thấu cảm mạnh mẽ, biết quan tâm và dễ nhường nhịn. Chính điều này khiến chúng dễ bị “chọn” cho vai trò người chăm sóc trong gia đình.
Ví dụ, khi em trai khóc vì tranh giành đồ chơi, cậu bé Michael không chỉ nhường món đồ chơi mà còn lần lượt tìm đủ mọi cách để dỗ em – cuối cùng là chiếc chăn mà em ấy yêu thích. Hành vi này tuy đầy yêu thương, nhưng có thể cho thấy trẻ đang quen với vai trò “người giải quyết cảm xúc”.
2. Bối cảnh gia đình
Gia đình đơn thân, khủng hoảng tài chính, bệnh tật, xung đột… đều là những yếu tố đẩy cha mẹ ra khỏi vai trò chăm sóc truyền thống. Khi đó, đứa trẻ trở thành “người lớn thay thế”.
3. Mối quan hệ với trường học và bạn bè
Nếu môi trường học tập thiếu những mối liên kết tích cực, hoặc cha mẹ không khuyến khích con xây dựng bạn bè lành mạnh, trẻ có thể tiếp tục mang vai “người chăm sóc” từ nhà đến lớp, từ gia đình ra xã hội.
Khi trẻ không được là trẻ
Không chỉ bị tước đoạt tuổi thơ, những đứa trẻ này còn bị những tác động lâu dài như:
- Đánh mất tuổi thơ và sự vô tư: Trẻ không còn được sống như một đứa trẻ – điều này dẫn đến cảm giác trống rỗng, lạc lõng, thậm chí “mồ côi về mặt tâm lý” dù có đủ cả cha lẫn mẹ.
- Ức chế cảm xúc: Trẻ có thể giấu đi sự tức giận, nỗi buồn, hoặc nỗi sợ của bản thân vì cảm thấy không được phép yếu đuối.
- Lo âu và mệt mỏi triền miên: Sự lo lắng vì gánh nặng gia đình khiến trẻ cạn kiệt năng lượng, ảnh hưởng đến học tập và các mối quan hệ.
- Cảm giác tội lỗi và xấu hổ: Trẻ mang mặc cảm khi có điều kiện tốt hơn người thân hoặc khi không thể giúp được họ.
- Nguy cơ bị xâm hại: Trong những trường hợp nghiêm trọng, trẻ có thể trở thành nạn nhân của các hành vi lệch lạc trong gia đình.
- Khó hòa nhập bạn bè: Vì quen chăm sóc người khác, trẻ khó cởi mở hoặc lại tiếp tục tái diễn vai trò chăm sóc trong các mối quan hệ bạn bè.
- Gián đoạn quá trình phát triển bản thân: Nhân dạng cá nhân bị hòa lẫn vào kỳ vọng của người lớn – trẻ không biết mình là ai nếu không gắn với vai trò “người lo cho người khác”.
- Hội chứng kẻ mạo danh: Cảm giác không đủ tốt, không xứng đáng dù có thành tựu rõ ràng.
- Rối loạn nhân cách và rối loạn cảm xúc: Khó hình thành các mối quan hệ lành mạnh, thiếu khả năng tự an ủi, dễ rơi vào trầm cảm, lo âu hoặc lệ thuộc cảm xúc,…
Khi trẻ lớn lên – Di chứng còn ở lại
Một đứa trẻ bị phụ huynh hóa, khi trưởng thành, có thể tiếp tục lặp lại mô thức ấy – họ có xu hướng bảo bọc quá mức con cái, không tin rằng người khác đủ khả năng chăm sóc bản thân, hoặc chọn nghề nghiệp liên quan đến việc “chăm sóc người khác”.
Kết lại
“Tuổi thơ bị đánh mất” không chỉ là một cụm từ cảm thán – đó là thực tại đầy tổn thương của những đứa trẻ bị đặt sai vị trí trong gia đình. Chúng không cần phải lớn quá nhanh, cũng không nên gánh trên vai những trách nhiệm vốn không thuộc về mình.
